خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: با نزدیک شدن به پایان سال ۲۰۲۳، مرور مهمترین تحولات این سال در واقع بازخوانی وقایع مهمی است که همه مردم و کشورهای جهان را در این سال به خود مشغول ساخته است.
شاید بهتر باشد از این دوره به عنوان یکسال تلاش در صحنه جهانی نام برد، زیرا نیروهای بی نظمی درعرصه بین الملل قدرت گرفتند. جنگهای جدید فوران کردند و ادامه یافتند. رقابت ژئوپلیتیکی افزایش یافت تا جایی که دیدار سران کشورهای رقیب به اخبار صفحه اول تبدیل شد، حتی اگر مذاکرات آنها پیشرفت ملموس کمی داشت. در مجموع، خبرهای خوب در ۲۰۲۳ کم بوده است.
البته این سال، سالی معمولی نبود، تحولات سیاسی و اقتصادی گاه بایکدیگر حتی تقاطع پیدا کردند. تحولات اقتصادی گسترده از جمله تورم بالا، بازار کار بیثبات، محکمترشدن جای پای کریپتوها و افزایش تورم جهانی و بسیاری از تحولات سیاسی مانند تهاجم اسراییل به غزه و جنگهای متعدد دیگر، اغلب رهبران و محققان سیاستهای اقتصادی در سال ۲۰۲۳ را به خود مشغول کرده است.
مهمترین تحولات سیاسی
- تداوم تنشهای آمریکا و چین:
با شروع سال ۲۰۲۳، به نظر میرسید که تنشهای ایالات متحده و چین در حال کاهش است. نوامبر قبل، جو بایدن و شی جین پینگ در حاشیه اجلاس سران گروه ۲۰ در بالی دیداری که خود آن را «سازنده» خواندند، داشتند.
«آنتونی بلینکن» وزیر امور خارجه آمریکا، قرار بود در ماه فوریه به پکن سفر کند تا درباره ایجاد «نردههای محافظ» در رقابت ژئوپلیتیکی فزاینده دو کشور گفتوگو کند. اما در این زمان یک بالون نظارتی چینی بر فراز ایالات متحده ظاهر شد. این هواپیما به مدت یک هفته در سراسر این کشور حرکت کرد تا اینکه یک اف -۲۲ رپتور نیروی هوایی ایالات متحده آن را در سواحل کارولینای جنوبی سرنگون کرد. پکن اصرار داشت که بالون هنگام نظارت بر آب و هوا از مسیر منفجر شده است، توضیحی که ایالات متحده آن را رد کرد.
این حادثه باعث شعلهورشدن احساسات سیاسی در ایالات متحده شد و بلینکن را بر آن داشت تا سفر خود به پکن را به تعویق بیندازد.
مقامات چینی پس از سرنگونی بالون، از پاسخ به تماس «لوید آستین» وزیر دفاع ایالات متحده خودداری کردند و این امر بر فقدان یک کانال ارتباطی مستقر بین دو ابرقدرت تاکید کرد. اما بلینکن سرانجام در ماه ژوئن برای آنچه مقامات وزارت امور خارجه مذاکرات «سازنده» نامیدند، به پکن سفر کرد. این گفتگوها واشنگتن را از اعمال محدودیتهای اضافی بر تجارت با چین و یا متقاعد کردن پکن در مباحث مرتبط با تایوان، فیلیپین یا نیروهای نظامی ایالات متحده در آسیا باز نداشت.
در ماه نوامبر نیز جو بایدن و شی جین پینگ سرا جمهوری آمریکا و چین در حاشیه مجمع رهبران APEC ۲۰۲۳ در سانفرانسیسکو با یکدیگر دیدار کردند. این مذاکرات منجر به چند توافق کوچک شد اما هیچ پیشرفت بزرگی حاصل نشد و دو قدرت جهانی را در سردی روابط باقی گذاشت.
- بریکس ۲۰۲۳: به دنبال یک نظم جهانی جدید
در اجلاس سران بریکس ۲۰۲۳، رییسجمهوری ایران، رئیس جمهور برزیل، رییس جمهور چین، رییس جمهور آفریقای جنوبی، نخست وزیر هند و وزیر امور خارجه روسیه در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی شرکت کردند.
بلوک بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) برای اجلاس سالانه رهبران خود در ژوهانسبورگ، آفریقای جنوبی در روزهای ۲۲ تا ۲۴ اوت ۲۰۲۳ تشکیل جلسه داد.
نکته برجسته و مهم پانزدهمین اجلاس، توافق اعضا برای پذیرش ۶ کشور عضو جدید بود. ایران، آرژانتین، مصر، اتیوپی، عربستان سعودی، امارات متحده عربی با این توافق به طور رسمی در ژانویه ۲۰۲۴ به این گروه خواهند پیوست.
عضویت دائم در گروه اقتصادهای نوظهور جهانی یک پیشرفت تاریخساز و موفقیت استراتژیک برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران محسوب میشود.
- انتخابات ترکیه
انتخابات ریاستجمهوری و پارلمانی ترکیه در ۱۴ مه ۲۰۲۳ (۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۲) برگزار شد، دور دوم انتخابات ریاست جمهوری ترکیه در ۲۸ مه ۲۰۲۳ با حضور دو نامزد ریاست جمهوری که بیشترین رای را کسب کردند. این انتخابات دو مرحلهای شد و در مرحله دوم رقابت میان رجب طیب اردوغان و قلیچدار اوغلو برای تعیین رییسجمهور شکل گرفت.
مشارکت ۸۸٫۴۸ درصدی مردم ترکیه در این انتخابات بالاترین میزان مشارکت در تاریخ انتخابات ترکیه و همینطور بالاترین میزان مشارکت در انتخابات برگزار شده در منطقه خاورمیانه را رقم زد. برنده انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۳ ترکیه، رجب طیب اردوغان بود.
- همهگیری کودتا در آفریقا
بیشتر سال ۲۰۲۳ در سیطره جنگها و درگیریهای مسلحانه بود و قاره سیاه در سرلوح آن درگیر همهگیری کودتا شد. ناظران بین المللی از این سال به عنوان هجدهمین سال «کاهش دموکراسی در جهان» نیز نام بردهاند و آفریقا نمونه مثبتی برای اثبات این فرضیه مطرح شده است.
در ماه ژوئیه، ارتش نیجر رییسجمهور این کشور را برکنار کرد. کشورهای همسایه تهدید کردند که اگر کودتا لغو نشود، مداخله خواهند کرد، اما حکومت نظامی مالی و بورکینافاسو در پاسخ تهدید به جنگ کردند. در ماه اوت، ارتش گابن قدرت را به دست گرفت و وعدههای مبهم برای برگزاری انتخابات در نهایت داد.
-درگیری قره باغ
جمهوری آذربایجان در یک عملیات نظامی، به قره باغ حمله کرد. پس لرزههای فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پس از سه دهه همچنان احساس میشود. کشورهایی که از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بیرون آمدند، مرزهایی دارند که هر از گاه بذر درگیری را میپاشد. در سپتامبر ۲۰۲۳ جمهوری آذربایجان بار دیگر به قره باغ حمله کرد. در عرض یک هفته، بیش از ۱۰۰ هزار نفر یا تقریباً ۸۵ درصد از جمعیت قره باغ کوهستانی به ارمنستان گریختند.
-تداوم جنگ اوکراین
این سال با ادامه جنگ روسیه علیه اوکراین که بزرگترین درگیری مسلحانه در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم نام گرفته است، حائز اهمیت بود. رییس جمهور روسیه، در روز ۲۲ فوریه ۲۰۲۲، «عملیات نظامی ویژه» در اوکراین را اعلام و نیروهای نظامی خود را به این کشور اعزام کرد و این جنگ در سال ۲۰۲۳ همچنان ادامه داشت.
درپی این اقدام، آمریکا و دیگر کشورها تحریمهایی را علیه روسیه آغاز کردند. این جنگ باعث آواره شدن ۱۵.۷ میلیون اوکراینی (۸ میلیون آواره داخلی و ۷.۷ میلیون پناهنده) شد و منجر به محکومیتهای بین المللی و تحریمها و تهدیدات هستهای، خروج صدها شرکت از روسیه و محرومیت روسیه از رویدادهای مهم بینالمللی در عرصه ورزش شد.
در واقع واکنش آمریکا و اروپا به این جنگ ارسال میلیاردها دلار تسلیحات نظامی به اوکراین رقم خورد. آنها با اعمال تحریمها علیه روسیه و ارسال دهها میلیارد دلار کمک به اوکراین خود را در صف متحدان اوکراین قرار دادند. کمک واشنگتن به کییف در قالب بسته ۴۵ میلیارد دلار کمک نظامی تعریف شد.
در اوایل سال ۲۰۲۳ اوکراین تلاش کرد تا با حمله متقابل کنترل روسیه بر شرق اوکراین و احتمالاً کریمه را بشکند. حمله متقابل مورد انتظار در اوایل ژوئن آغاز شد. باوجود تحمیل خسارات گسترده به سربازان روسی، خطوط نبرد به سختی حرکت کردند.
ارتش روسیه از زمستان و بهار برای تدارک دفاعی مهیب استفاده کرده بود. در اوایل نوامبر، ژنرال ارشد اوکراین جنگ را به عنوان یک «بن بست» توصیف و اعتراف کرد که «به احتمال زیاد هیچ پیشرفت عمیق و زیبایی وجود نخواهد داشت.» در واقع، همانطور که آن ژنرال گفته بود، روسیه در طول سال بیش از اوکراین قلمرو بدست آورده بود. با وجود متحمل شدن خسارتها، روسیه در پاییز ۲۰۲۳ در مقایسه با آغاز عملیات نظامی، دو برابر تعداد سربازان خود را در اوکراین داشت و اقتصاد روسیه در شرایط جنگی قرار داشت. در همین حال، «خستگی اوکراین» در غرب، به ویژه در ایالات متحده، با مخالفت قانونگذاران جمهوری خواه از ارسال کمکهای بیشتر به کییف، خودنمایی کرد. با توجه به روندهای بلندمدت که به طور بالقوه به نفع روسیه است، درخواستها برای چرخش اوکراین از حمله به دفاع و به دنبال آتش بس افزایش یافت. اینکه ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه با توقف درگیری موافقت میکند یا نه، قابل بحث است. اما انتخابات نوامبر آینده آمریکا در سرنوشت جنگ اوکراین تاثیر گذار خواهد بود.
-جنگ غزه
در این سال همچنین حمله غافلگیرانه حماس در روز هفتم اکتبر به اسراییل و جنگ ظالمانه اسراییل علیه مردم غزه رقم خورد. حملات گسترده زمینی و هوایی اسراییل علیه مردم مظلوم فلسطین در غزه محصور با محکومیت اغلب ملتها، رهبران، کشورها، سازمان ملل و نهادهای حقوق بشری روبه رو شد اما اسراییل با حمایت آمریکا نسل کشی فلسطینیان را به صورت علنی و آشکار در جلوی چشم جامعه بین الملل ادامه داده است.
جنگ ۲۰۲۲ اسراییل علیه غزه بیش از ۸۰ روز طول کشیده و نظامیان اسراییل صدها حملات هوایی علیه مردم مظلوم غزه انجام دادند.
وزارت بهداشت غزه سه شنبه شب (۵ دیماه) در آخرین آمار خود از افزایش شمار شهدای تجاوز رژیم صهیونیستی به نوار غزه در ۱۱ هفته اخیر به ۲۰۹۱۵ نفر خبر داد که اکثر آنها را کودکان و زنان تشکیل میدهند.
وزارت بهداشت غزه همچنین آخرین آمار مجروحان این تجاوز را ۵۴ هزار و ۹۱۸ نفر اعلام کرد. اسراییل بارها غزه را هدف حملههای خود قرار داده بود اما شدت جنگ اخیر به گونهای بوده است که سازمان ملل متحد سال ۲۰۲۲ را مرگبارترین سال برای فلسطینیان در کرانه باختری تحت اشغال اسراییل در ۱۶ سال اخیر معرفی کرده است.
در واقع حمله حماس به اسراییل در اواخر سپتامبر ۲۰۲۳ زمانی رخ داد که «توافق آبراهام» در تلاش برای سرعت دادن به روند عادی سازی روابط بین اسراییل و کشورهای عربی بود. در آن زمان گمانه زنیها مبنی بر اینکه عربستان سعودی ممکن است به زودی روابط دیپلماتیک با اسراییل برقرار کند، مطرح شده بود، همچنین آتش بس در جنگ داخلی تلخ یمن برقرار بود و این روندها سبب شد تا جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا اعلام کند که «منطقه خاورمیانه امروز ساکتتر از دو دهه اخیر است.» اما فقط هشت روز بعد، در ۷ اکتبر، زمانی که حماس به اسراییل حمله کرد، این روند تغییر کرد. تقریباً ۱۲۰۰ اسرائیلی کشته شدند که مرگبارترین روز در تاریخ اسراییل بود. بیش از ۲۴۰ صهیونیست به اسارت گرفته شدند.
اسراییل با ادعای نابودی حماس، حملات هوایی را علیه غزه آغاز کرد و سپس به شمال غزه حمله کرد. در پی آتشبس موقت بین حماس و رژیم صهیونیستی در پایان نوامبر آزادی حدود ۱۰۰ اسیر صهیونیستی آزاد شدند. اما تهاجم اسراییل با حرکت نظامیانش به سمت جنوب غزه از سر گرفته شد. افزایش تلفات غیرنظامیان فلسطینی که بیشتر آنها زن و کودک هستند، به شکایات جهانی مبنی بر ارتکاب جنایات جنگی توسط اسراییل دامن زد.
در این میان جو بایدن با سفر به اسراییل از نسلکشی در غزه حمایت کرد، با این حال، در اوایل دسامبر، مقامات آمریکایی از اسراییل خواستند که برای محافظت از غیرنظامیان و یا خطر «شکست استراتژیک» اقدامات بیشتری انجام دهد. اگرچه نگرانیها در مورد اینکه جنگ غزه احتمال دارد منجر به یک جنگ گستردهتر در خاورمیانه شود تا پایان سال کاهش یافت اما از بین نرفت.
- جنگ داخلی ویران کننده سودان
۲۰۲۳، قرار بود سالی باشد که سودان به یک «دموکراسی» تبدیل شود. در عوض مردم سودان دچار جنگ داخلی شدند. این درگیری ریشه در اعتراضاتی داشت که ارتش سودان را در آوریل ۲۰۱۹ به سرنگونی عمر البشیر سوق داد.
حکومت نظامی جدید با گروههای غیرنظامی برای تقسیم قدرت و تلاش برای برگزاری انتخابات به توافق رسید. با این حال، در اکتبر ۲۰۲۱، عبدالفتاح البرهان، رئیس نیروهای مسلح سودان (SAF) و محمد حمدان «همدی» داگالو، رئیس شبه نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) کودتای دیگری را رهبری کردند. در دسامبر ۲۰۲۲، این دو مرد تسلیم فشار مردم شدند و توافق کردند که یک انتقال دو ساله به حکومت غیرنظامی را رهبری کنند. اما توافق ادامه نیافت و در ۱۵ آوریل ۲۰۲۳، نیروهای RSF به پایگاههای SAF در سراسر کشور حمله کردند.
تلاشها برای مذاکره برای آتش بس به جایی نرسید. تا پاییز، نیروهای RSF بیشتر خارطوم، پایتخت سودان را کنترل کردند، در حالی که SAF کنترل بندر سودان، بندر اصلی کشور را در اختیار داشت. جنگ به ویژه در دارفور شدید بود، جایی که جنجاوید، سلف RSF، در اوایل دهه ۲۰۰۰ یک کمپین پاکسازی قومی را علیه جمعیت عمدتاً غیر عرب منطقه انجام داد.
در آستانه پایان یافتن سال، اعلام شد که در جنگ امسال بیش از ۱۰ هزار نفر کشته و ۵.۶ میلیون نفر دیگر یا نزدیک به ۱۵ درصد از جمعیت سودان آواره شدند.
مهمترین تحولات اقتصادی
- افزایش نرخ جهانی تورم
بسیاری از کشورها به دلیل افزایش نرخ جهانی تورم و تاثیر کشورها از این نرخ شاهد روند صعودی نرخ تورم ملی بودند به همین دلیل برخی از دولتها و یا پارلمانها پای به عرصه گذاشتند و قانون مقابله با افزایش نرخ تورم یا کاهش آن را تصویب کردند.
مجموعهای از مسائل مرکب مانند افزایش قیمت انرژی و مواد غذایی، بی ثباتی مالی در پی همه گیری و ناامنی مصرف کننده، رکود جهانی جدیدی ایجاد کرده که نرخ تورم جهانی در سال ۲۰۲۳ را به ۶.۹ درصد رساند، رقمی که حاکی از آن دارد که این بالاترین رشد سالانه تورم در جهان از سال ۱۹۹۶ تاکنون بوده است.
- پیشی گرفتن هند از چین در جمعیت
هند به عنوان پرجمعیتترین کشور جهان در سال ۲۰۲۳ از چین عبور کرد. در قرن گذشته، اگر نگوییم بیشتر، چین بزرگترین جمعیت جهان را داشته است، اما این رکورد داری در سال ۲۰۲۳ به پایان رسید.
هند اکنون با جمعیت ۱.۴۳ میلیارد نفر به این جایگاه تکیه زده است و احتمالاً برای دهههای آینده پرجمعیتترین کشور باقی خواهد ماند.
جمعیت چین در حال کاهش و پیر شدن است. جمعیت شناسان پیش بینی میکنند که جمعیت چین تا اواسط قرن ۱۰۰ میلیون نفر کاهش مییابد یا بیشتر از جمعیت تمام کشورهای جهان به جز ۱۵ کشور امروزی.
در همین بازه زمانی، میانگین سنی چین از ۳۹ سالگی به ۵۱ سالگی خواهد رسید، اما جمعیت هند با میانگین سنی ۳۹ تا اواسط قرن باید به نزدیک به ۱.۷ میلیارد نفر برسد.
اگرچه جمعیت شناسی سرنوشت را تعیین نمیکند، اما فرصتهای هر کشوری را محدود و فعال میکند. کشورهایی با جمعیت جوانتر و رو به رشد تمایل دارند نیروی کار پر جنب و جوش بیشتری داشته باشند که مصرف بیشتری دارند و در نتیجه از نرخ رشد اقتصادی بالاتری برخوردار میشوند.
دولت چین با افزایش فشار برای سرمایه گذاری در شبکه امنیت اجتماعی این کشور مواجه است، پیشنهادی گران قیمت که میتواند منابع را از اولویتهای دیگر دور کند. جمعیتشناسی مطلوبتر هند صحبتها را در مورد «سود سهام جمعیتی» ایجاد شده توسط کارگران جوان که به عنوان موتور رشد عمل میکنند، برانگیخته است.
ناظران بینالمللی میگویند، اگر چنین باشد، عواقب آن برای توازن قوا در آسیا میتواند قابل توجه باشد. البته این، یک «اگر» بزرگ است. عرصه سیاست گذاری، عرصه بازی و اقدام است و هرچقدر شما کارت برنده داشته باشید، نمیتوانید برنده باشید مگراینکه خوب بازی کنید.
سرعت گرفتن مسابقه فضایی
در دهههای اخیر تبلیغات برای اینکه «به آسمان بروید» شروع شده است و سال ۲۰۲۳ رقابتها در این زمینه افزایش یافت. بسیاری از کشورهای ثروتمند و شرکتهای فعال در این عرصه در حال سرمایهگذاریهای بسیار کلان در زمینه فضا هستند.
فهرستی از فعالیتها در این زمینه قابل توجه است:
۷۷ کشور آژانس فضایی دارند. ۱۶ کشور میتوانند محمولههایی را به فضا پرتاب کنند. سفر به ماه مورد توجه خاصی قرار گرفته است. تلاش روسیه در ماه اوت در ماه اوت زمانی که فرودگر آن به سطح ماه برخورد کرد، با ناامیدی به پایان رسید. چند روز بعد، هند چهارمین کشوری بود که یک وسیله نقلیه بدون سرنشین بر روی ماه فرود آورد و اولین کشوری بود که این کار را در نزدیکی منطقه قطبی جنوبی ماه انجام داد. دو هفته بعد، هند مأموریتی را برای مطالعه خورشید آغاز کرد.
چین و ایالات متحده همچنین برنامههای بلندپروازانه ای برای ماه دارند، هدف ناسا بازگرداندن فضانوردان به ماه تا سال ۲۰۲۵ اعلام شده است. البته این تلاشها و سایر تلاشهای مرتبط با فضا به این نگرانی دامن میزند که رقابتهای ژئوپلیتیکی منجر به نظامی شدن فضا شود.