احیای دریاچه ارومیه ضرورتی انکارناپذیر؛ طرح‌های دو دهه گذشته جواب نداد

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: دریاچه ارومیه یکی از مهم‌ترین پهنه‌های آبی داخلی کشور است که در شمال‌غرب ایران و بین دو استان آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی قرار گرفته است.

این دریاچه سال‌ها به‌عنوان یکی از منابع طبیعی ارزشمند شناخته می‌شد و نقش مهمی در تعادل اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی مناطق اطراف ایفا می‌کرد. کاهش سطح آب این دریاچه در دو دهه اخیر، مسئله‌ای بوده که مورد توجه کارشناسان، مسئولان و مردم منطقه قرار گرفته است.

توسعه بی‌رویه کشاورزی، سدسازی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی

خشک شدن تدریجی دریاچه ارومیه حاصل یک مجموعه عوامل طبیعی و انسانی است. تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، افزایش دما و در کنار آن، توسعه بی‌رویه کشاورزی، سدسازی در مسیر رودخانه‌های تغذیه‌کننده و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، همگی در شکل‌گیری وضعیت کنونی نقش داشته‌اند. این روند تدریجی بوده و نمی‌توان آن را به یک عامل یا دوره زمانی خاص محدود کرد.

در مقاطع مختلف، طرح‌هایی برای احیای دریاچه طراحی و اجرا شده‌اند. برخی از این اقدامات شامل کاهش سطح زیرکشت محصولات پرمصرف، اصلاح روش‌های آبیاری، لایروبی مسیر رودخانه‌ها و همچنین طرح‌های انتقال آب از منابع مجاور بوده‌اند. این اقدامات در دوره‌هایی موجب تثبیت یا افزایش جزئی سطح آب شده‌اند، اما تداوم و اثربخشی آن‌ها نیازمند بررسی بیشتر و هماهنگی میان دستگاه‌های مختلف بوده است.

با ورود به فصل تابستان و افزایش دمای هوا در این فصل باعث تشدید تبخیر سطحی می‌شود و در نتیجه سطح آب باقی‌مانده نیز به‌سرعت کاهش می‌یابد. در تابستان ۱۴۰۴ نیز طبق تصاویر ماهواره‌ای و گزارش‌های میدانی، بیشتر بخش‌های مرکزی و جنوبی دریاچه به‌طور کامل خشک شده‌اند و تنها در بخش‌هایی از شمال دریاچه لکه‌هایی از آب باقی مانده است. این وضعیت نگرانی‌هایی را نسبت به تداوم حیات اکولوژیک منطقه در ماه‌های آینده برانگیخته است.

علاوه بر تبخیر طبیعی، کاهش ورودی آب از رودخانه‌هایی مانند زرینه‌رود، سیمینه‌رود، گادار، نازلو و باراندوز نیز در تابستان به چشم می‌خورد؛ بخشی به دلیل کاهش بارش‌ها در ماه‌های پیش از تابستان و بخشی دیگر ناشی از افزایش مصرف آب در بالادست، به‌ویژه برای مصارف کشاورزی است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که اگر در فصل گرما منابع آبی ورودی تقویت نشود یا حداقل حفظ نگردد، دریاچه وارد مرحله‌ای می‌شود که بازگشت به شرایط مطلوب گذشته دشوارتر خواهد بود.

این دریاچه روزگاری بزرگ‌ترین دریاچه شور خاورمیانه، با وسعتی بیش از ۵٬۰۰۰ کیلومتر مربع، یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی کشور بود. این پهنه آبی در اوج خود حدود ۳۲ میلیارد متر مکعب آب داشت و عمق آن تا ۲۰ متر نیز می‌رسید. اما طی دو دهه گذشته، به‌تدریج به سمت خشکی رفت؛ امروز، تنها حدود ۱٫۶ میلیارد متر مکعب آب در آن باقی مانده و عمق بسیاری از مناطقش به زیر پنج سانتی‌متر رسیده است.

در بهار ۱۴۰۴، بر اساس آخرین داده‌های سازمان محیط زیست، سطح آب دریاچه به ۱۲۷۰٫۲۸ متر از سطح دریا رسیده است، که حدود ۵۱ سانتی‌متر کمتر از مدت مشابه سال گذشته است. حجم آب نیز نسبت به سال قبل بیش از ۱۷۰ میلیون متر مکعب کاهش یافته است. مساحت فعلی دریاچه تنها حدود ۱٬۱۴۰ کیلومتر مربع است؛ چیزی کمتر از یک‌چهارم مساحت تاریخی آن.

از دریاچه‌ی دائمی به حوضچه‌ی فصلی

حجت جباری، مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی با صراحت هشدار داد: اگر مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی و برداشت آب توسط وزارت نیرو و جهاد کشاورزی به همین شکل ادامه پیدا کند، احیای دریاچه ممکن نخواهد بود.

به گفته او، دریاچه ارومیه از سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ عملاً حالت فصلی به خود گرفته است؛ تابستان‌ها کاملاً خشک می‌شود و تنها در فصول سرد کمی آب در آن جمع می‌شود. این بدان معناست که دیگر نمی‌توان روی حضور دائمی دریاچه حساب کرد؛ بلکه تنها باید منتظر بارش‌های فصلی ماند و به امید خدا چشم دوخت.

جباری همچنین به مسئله ۶.۵ میلیارد تن ذخیره نمک در کف دریاچه اشاره کرده و معتقد است برداشت مدیریت‌شده از این منابع، می‌تواند به کاهش غلظت نمک در آب و کمک به روند احیا بینجامد، هرچند خود این اقدام نیز نیاز به بررسی‌های دقیق زیست‌محیطی دارد.

کارگروه نجات؛ هنوز امید باقی است

در مقابل این دیدگاه، کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه رویکردی متفاوت دارد. سعید عیسی‌پور، عضو دبیرخانه این کارگروه، اظهارات برخی مسئولان استانی را غیرکارشناسی و نگران‌کننده توصیف کرده و تأکید کرد: احیای دریاچه یک فرآیند تدریجی اما پایدار است.

او کاهش بارندگی در سال جاری حدود ۳۰ درصد کمتر از میانگین درازمدت و افزایش ۱.۵ تا ۲ درجه‌ای دما را عوامل اقلیمی استثنایی می‌داند که مدیریت منابع آب را دشوارتر کرده است. به گفته عیسی‌پور، تأمین آب شرب برای میلیون‌ها نفر ساکن پایین‌دست سدهایی مانند بوکان، مهاباد، زولا و شهرچای، تصمیمی اجتناب‌ناپذیر بوده و نمی‌توان از آن گذشت. با این حال، او از تأمین بخشی از حقابه دریاچه از طریق سد کانی‌سیب و دیگر منابع، به‌عنوان نشانه‌هایی از عزم جدی دولت برای نجات دریاچه یاد می‌کند.

راه‌حل‌ها؛ از وان تا لیزر

در کنار اقدامات داخلی، برخی کارشناسان نیز پیشنهاداتی مطرح کرده‌اند. احمد فاخری‌فرد، عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی آب دانشگاه تبریز، انتقال آب از دریاچه وان ترکیه را بهترین گزینه اجرایی برای احیای دریاچه ارومیه می‌داند. به گفته او، سه طرح اصلی برای انتقال آب مطرح است: انتقال از خلیج فارس، انتقال از دریای سیاه، و انتقال از دریاچه وان. در این میان، طرح سوم به‌دلیل امکان تهاتر انرژی با ترکیه، از نظر اقتصادی و اجرایی مقرون‌به‌صرفه‌تر است.

در سوی دیگر، ابراهیم صفری، استاد فیزیک دانشگاه تبریز، راه‌حل علمی‌تری را پیشنهاد می‌کند: استفاده از لیزر برای بارورسازی ابرها. او معتقد است ابرهای مدیترانه‌ای که بار منفی دارند، به دلیل بار منفی دریاچه، تمایلی به بارش در منطقه ندارند. به باور او، با کمک لیزر می‌توان بار این ابرها را خنثی کرد و احتمال بارندگی را افزایش داد؛ روشی که به گفته وی، در آمریکا و سپس در امارات و عربستان تجربه شده است.

برای احیای دریاچه ارومیه باید مهندسی معکوس صورت گیرد

یوسف غفارزاده، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی نیز در گفت‌وگو با مهر در مورد طرح‌های این شرکت برای احیای دریاچه ارومیه گفت: لایروبی ۲۷۰ کیلومتری رودخانه‌های منتهی به دریاچه و همچنین انسداد یازده هزار حلقه چاه در حوضه آبریز این دریاچه از جمله اقدامات این شرکت است.

وی ادامه داد: طبق برنامه ستاد احیای دریاچه ارومیه ۱۲ هزار حلقه نیز باید شناسایی و مسدود شود.

غفارزاده تاکید کرد: برای احیای دریاچه ارومیه باید مهندسی معکوس صورت گیرد یعنی کشاورزی در حوزه این دریاچه به اندازه ظرفیت آن یعنی ۲۵۰ هزار هکتار کاهش یابد در حالی که این رقم امروز به ۶۰۰ هزار هکتار توسعه یافته است.

دریاچه ارومیه دیگر نه یک بحران محلی، بلکه نماد ملی سوء‌مدیریت منابع آبی، تغییر اقلیم، و بی‌تفاوتی تدریجی ما نسبت به بحرانی است که هر روز به چشم می‌بینیم و از کنار آن عبور می‌کنیم. هشدارهای زیست‌محیطی، آمارهای رسمی درباره کاهش بارش و افزایش دما، و ناکامی پروژه‌های احیا، همه حکایت از آینده‌ای خوب برای دریاچه ندارند.

در حالی که برخی از صاحب نظران همچنان با امید از طرح‌های مهندسی، تهاتر انرژی برای انتقال آب از وان، یا حتی بارورسازی ابرها با لیزر سخن می‌گویند، باید بدانیم زمان برای نجات دریاچه اندک است.