بحران پسروی آب دریای خزر؛ تهدیدی جدی برای اقتصاد و محیط زیست شمال کشور

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها -رضا اکبری: بر اساس گزارش محققان، آب دریای خزر که بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی محسوب می‌شود در حال تبخیر شدن است و سواحل آن روز به روز بزرگ و بزرگ‌تر می‌شوند، موضوعی که برای بسیاری از محققان به یک نگرانی بزرگ تبدیل شده و بررسی‌های زیادی انجام شد تا دلیل و چگونگی این موضوع معلوم شود.

این دریاچه، که هزاران نفر هر ساله برای فرار از مشغله‌های روزمره و جستجوی آرامش به آن پناه می‌برند، حالا با بحرانی جدی مواجه شده است؛ تبخیر سریع آب در اثر افزایش دما باعث پسروی چشمگیر آب شده و پهنه ساحلی آن را گسترده‌تر کرده است با وجود اینکه این پدیده امکان بهره‌برداری بیشتر از سواحل را فراهم کرده، پیامدهای زیست محیطی و اقتصادی پسروی آب خزر نگرانی‌های زیادی را ایجاد کرده است که در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف آن می‌پردازیم.

لزوم مدیریت منابع آب برای جلوگیری از تصرف اراضی

«فرهاد حسینی طایفه» مدیرکل حفاظت از محیط زیست گیلان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: در خصوص پسروی آب دریای خزر دلایل زیادی وجود دارد اما هنوز پاسخی قاطع و محکم برای نقض یا قبول هیچکدام از این دلایل وجود ندارد.

حسینی طایفه افزود: با نگاهی به منابع روسی و انگلیسی مواردی مانند مثل کاهش دبی ورودی آب به خزر، تغییرات زمین شناختی، تغییرات اقلیمی و آب و هوا از دلایل این پسروی عنوان شده است اما باید توجه داشت در حدود ۵۰ سال پیش نیز دریای خزر هم پیشروی و هم پسروی داشت که در آن زمان نیز کاهش آب رودخانه ولگا و تغییر اقلیم و غیره مطرح شد اما بخش اعظمی از دلایل آن همچنان ناشناخته است.

وی با تاکید بر توجه ویژه به خشک شدن تالاب‌های ساحلی در گیلان ادامه داد: در گیلان تالاب‌های ساحلی مثل تالاب انزلی و بوجاق و جوکندان، بخش اعظمی از آب خود را از دریا دریافت می‌کردند اما در حال حاضر چیزی به نام تالاب ساحلی وجود ندارد و حتی در زمان طوفانی بودن دریا نیز آبی از سمت دریا به این تالاب‌ها وارد نمی‌شود و این امر گواه بر آن است که این تالاب‌ها ماهیت ساحلی بودن خود را از دست داده‌اند.

مدیرکل حفاظت از محیط زیست گیلان با بیان اینکه مدیریت آب تالاب‌ها بیش از پیش ضرورت دارد تصریح کرد: یکی از مشکلات در پیش رو افزایش اراضی ساحلی به دلیل پسروی آب خزر است که نباید به مستحدثات ساحلی تغییر کاربری داده شود و جلوی هرگونه ساخت و ساز گرفته شود.

حسینی طایفه در خصوص سخنرانی رئیس جمهور قزاقستان در خصوص لزوم مشارکت پنج کشور ساحلی ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان هماهنگی به عنوان کشورهای حاشیه خزر برای مقابله با بحران پسروی آب خزر بیان کرد: کشورهای شرق دریای خزر و همچنین کشور روسیه در شمال دریای خزر به شدت از پسروی آب خزر آسیب می‌بینند به نوعی که در حال حاضر تنها در یکی از مناطق در کشور روسیه به دلیل شیب پایین بسیار ۵۶ کیلومتر پسروی آب دریا گزارش شده است.

وی با اشاره به مشهود بودن پسروی آب خزر در شرق دریای خزر در کشور ترکمنستان و در شهرهای شرقی کشورمان در کرانه دریای خزر افزود: متأسفانه ماحصل این پسروی ایجاد کانون‌های گرد و غبار است به نوعی که مدیریت بحران کشور نیز در روزهای اخیر هشدار ورود گرد و غبار از کشور ترکمنستان به استان‌های خراسان شمالی و رضوی و گلستان را صادر کرده است.

مدیرکل حفاظت از محیط زیست گیلان با اشاره به نقش تأثیرگذار رسانه‌ها در ایجاد حساسیت برای هر موضوعی تاکید کرد: رسانه‌ها می‌توانند تصمیم گیری های دولت را جهت دهی کنند و انگیزه و انرژی لازم را با سماجت خود در پرداختن حرفه‌ای به موضوعاتی از این دست در مدیران ایجاد کنند.

حسینی طایفه اضافه کرد: درجه حساسیت در موضوعات مربوط به محیط زیست باید زیاد باشد و دماسنج آن رسانه‌ها و کنشگران اجتماعی هستند چرا که فضای رسانه‌ای تأثیر بسیار زیادی در تصمیم گیری های کلان داشته و قدرت چانه زنی مدیران را افزایش می‌دهد.

وی تاکید بر لزوم استمرار در پرداختن به موضوعات زیست محیطی گفت: مهمترین دغدغه ما این است که در صورت خشک شدن تالاب‌های ساحلی، بسیاری از اراضی مورد تصرف قرار می‌گیرند و در صورت پیشروی آب دریا دوباره به زیر آب می‌روند و باید مدیریت منابع آب را جدی بگیریم تا جلوی تصرف اراضی گرفته شود.

کاهش نگران‌کننده سطح آب دریای خزر

«فرشید رمضانی» مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه کاسپین باختری (گیلان) در گفتگو با خبرنگار مهر، با ابراز نگرانی نسبت به پسروی بی‌سابقه سطح آب دریای خزر اظهار کرد: طی سه دهه اخیر سطح آب این دریا بیش از ۲ و نیم متر کاهش یافته و این روند همچنان با شتاب ادامه دارد و نتیجه این وضعیت، خشک شدن بخش وسیعی از تالاب‌های ارزشمند شمال کشور از جمله تالاب انزلی، بوجاق جوکندان، میانکاله، گمیشان و تهدید جدی برای اکوسیستم‌های ساحلی است.

وی با اشاره به دخالت عوامل انسانی و طبیعی در بروز این بحران افزود: ساخت‌وسازهای گسترده شهرک‌های ساحلی، تغییر کاربری اراضی و در کنار آن تغییرات اقلیمی، موجب فرسایش شدید سواحل، افزایش آلودگی و نابودی زیستگاه‌های حیات وحش دریای خزر شده است.

رمضانی ادامه داد: این شرایط تنها محیط‌زیست را تهدید نمی‌کند بلکه تبعات اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای همچون کاهش ذخایر شیلاتی، خسارت به صنعت گردشگری و مشکلات جدی برای فعالیت بنادر ساحلی را به دنبال خواهد داشت.

مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه کاسپین باختری تأکید کرد: برای جلوگیری از تشدید بحران و حفظ منابع طبیعی و اقتصادی دریای خزر، اجرای مدیریت جامع مناطق ساحلی و همکاری مشترک کشورهای حاشیه دریای خزر بیش از هر زمان دیگری ضرورت داد.

وی با بیان اینکه پسروی آب خزر تهدید جدی برای بنادر و زیرساخت‌های ساحلی محسوب می‌شود ادامه داد: اگر روند پسروی آب خزر به همین منوال ادامه داشته باشد در آینده‌ای نه چندان دور بنادر شمالی کشور غیر قابل استفاده می‌شوند.

رمضانی تصریح کرد: بحران پسروی آب دریای خزر تنها متوجه بنادر و زیرساخت‌ها و تأسیسات اقتصادی و تجاری نیست بلکه به دلیل ارتزاق جوامع محلی از منابع آبی در شمال کشور تهدید جدی برای بومیان منطقه نیز محسوب می‌شود.

مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه کاسپین باختری با بیان اینکه پسروی آب دریای خزر در حدود ۵۰ سال پیش نیز به وقوع پیوسته و این دریا پیشروی آب را نیز بارها تجربه کرده است ادامه داد: رودخانه ولگا نیز درگیر تغییرات اقلیمی شده و حق آبه خزر از این رود مهم نیز کاهش یافته است.

رمضانی همچنین بیان کرد: ساخت سدهای مختلف در حوزه آبریز خزر نیز در به وجود آمدن این چالش بی تأثیر نبوده و معتقدم که تغییرات اقلیمی، کاهش نزولات جوی و کم شدن آب ورودی به خزر و در نهایت تغییرات فیزیکی به دست بشریت از مهمترین عوامل این بحران به شمار می‌رود.

تأثیرات افزایش دما بر تبخیر آب خزر

«سحر صالح» رئیس اداره امور دریایی اداره کل هواشناسی گیلان نیز در گفت و گو با خبرنگار مهر، اظهار کرد: طی ۱۰ سال اخیر تغییرات اقلیمی زیادی اتفاق افتاده و دمای هوا نیم تا یک درجه افزایش یافته و انتظار می‌رود تا یک و نیم درجه نسبت به حد معمول افزایش یابد.

صالح افزود: تنها با در نظر گرفتن افزایش یک درجه‌ای دما برای حجم آبی بزرگترین دریاچه جهان می‌توان به میزان تبخیر آن و تبعاتی که به دنبال دارد پی برد.

وی ادامه داد: از سوی دیگر میزان آب دریای خزر در حوزه آبریز آن از کردستان، زنجان، قزوین و سایر رودخانه‌های منتهی به خزر کاهش یافته و کاهش نزولات جوی نیز از دیگر دلایل این موضوع می‌تواند محسوب شود.

صالح ادامه داد: سد سازی های متعدد بر روی رودخانه‌ها و شاهراه‌های آبی منتهی به دریای خزر به عنوان دستکاری های انسان ساز بر روی طبیعت مزید بر علت شده و اگرچه احداث این سدها از یک سو مدیریت منابع آبی و تأمین و تولید نیرو را به دنبال دارد اما از سوی دیگر باعث کاهش ورود آب به دریای خزر می‌باشد.

ضرورت تشکیل کارگروه ویژه برای مقابله با بحران‌ها

با تمام این تحولات بزرگ‌ترین دریاچه جهان با چالش‌های جدی مواجه است و کاهش تراز آب بزرگ‌ترین تهدید این حوزه آبی به شمار می‌آید. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۵۰ پسروی آب دریای خزر به‌طور محسوسی افزایش خواهد یافت و این موضوع زنجیره‌ای از پیامدهای ویرانگر را به دنبال خواهد داشت.

این پیامدها شامل اختلال در اقتصاد مناطق حوزه خزر، صنعت ماهیگیری، کشتیرانی و حتی تأمین آب آشامیدنی است همچنین با دور شدن بنادر مهمی مانند انزلی، باکو و آکتائو از خط ساحلی و خارج شدن آنها از چرخه اقتصادی، خسارات فراوانی به کشورهای حاشیه خزر وارد خواهد شد.

کارشناسان تأکید دارند که برای مقابله با این بحران، باید هرچه سریع‌تر کارگروهی ویژه تشکیل شود و اقدامات میدانی عملیاتی آغاز گردد، نه اینکه صرفاً به جلسات، سمینارها و تدوین بیانیه‌ها محدود شود.