به گزارش خبرگزاری مهر، روزنامه قدس نوشت: تاکنون در گفتوگوها و گزارشهای متعدد تهیه شده از مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، به موضوعات مختلفی مرتبط با بارگاه مطهر امام هشتم حضرت رضا (ع) و تشکیلات آستان قدس رضوی مندرج در اسناد، مکتوبات، نشریات، آرشیوهای الکترونیک، دیجیتال و… موجود در این مدیریت پرداختهایم. موضوعاتی همچون حرم مطهر، زائر و زیارت، ابنیه و آثار تاریخی، اشیای موزهای، عتیقه و هنری، کتابهای خطی نفیس، آداب و رسوم قدیمی و کهن، وقایع و حوادث گوناگون، دستنوشتهها و یادگاریهای به جای مانده از اشخاص مهم و شناخته شده مذهبی و دینی، علمی، دانشگاهی، حوزوی، فرهنگی، هنری، ورزشی، اجتماعی و....
اما بهانه تهیه این گزارش، برخوردن به چند برگ سند تاریخی به جای مانده از دوران قاجاریه مرتبط با یک واژه کهن شناخته شده در میان ایرانیان به نام «شب یلدا (شب چله)» است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید در میان حدود ۱۸ میلیون برگ سند از دورههای تاریخی مختلف تاکنون و در میان حدود ۷۰۰ هزار برگ سند مرتبط با موضوعات آستان قدس رضوی و حرم مطهر امام رضا (ع) از دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه، چند برگ سند تاریخی هم با اشاره به واژه «شب یلدا (شب چله)» مربوط به دوره قاجار در بین این تعداد اسناد موجود در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود دارد.
برای پرداختن بیشتر به این موضوع در ادامه، مرور بخشهایی از سخنان زهرا فاطمی مقدم، کارشناس مسئول امور پژوهش و مطالعات اسنادی مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفتوگو با خبرنگار روزنامه قدس، خالی از لطف نیست. وی حدود ۲۰ سال سابقه همکاری با این مرکز را دارد.
یلدا؛ جشن جاودان روشنایی در بلندترین شب سال
شب یلدا که در فرهنگ ایرانی به عنوان «شب چله» نیز شناخته میشود، یکی از کهنترین، باشکوهترین و شاعرانهترین آئینهای باستانی ایران است. این شب نه تنها بلندترین شب سال، بلکه نمادی از پایان تاریکی و آغاز روشنایی به شمار میرود. در پس این سنت دیرینه، تاریخ، اسطوره، شعر، نجوم و باورهای فرهنگی در هم تنیده شده و مراسمی شکل گرفته که قرنهاست ایرانیان را گرد سفرهای مشترک مینشاند. اگرچه بسیاری از آئینهای باستانی در گذر زمان به فراموشی سپرده شدهاند، اما یلدا همچنان جایگاه خود را حفظ کرده و نهتنها در ایران، بلکه در میان فارسیزبانان جهان و حتی مردمان کشورهای همسایه شناخته و جشن گرفته میشود. این شب فرصتی است برای کنار هم بودن، برای قدردانی از لحظهها، برای انتقال فرهنگ از نسلهای پیشین به نسلهای جدید و برای پاسداشت روشنایی در برابر تاریکی.
شب یلدا یا شب چله، بلندترین شب سال در نیمکره شمالی زمین بوده و یکی از برجستهترین آئینهای ایرانی است که از غروب روز ۳۰ آذر ماه تا طلوع اول دی ماه ادامه دارد. این شب در فرهنگ ایرانی نه تنها یک جشن خانوادگی، بلکه نمادی از پیوند اجتماعی، همبستگی ملی و استمرار فرهنگی در طول تاریخ به شمار میرود. آئینی که حتی پس از ورود دین مبین اسلام نیز جایگاه خود را حفظ کرده و با ارزشهای دینی پیوند خورده است. به تازگی هم در مناسبتهای مندرج در تقویم تاریخ رسمی کشور از شب یلدا به عنوان «ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان» یاد شده است.
یلدا در باورهای کهن ایرانیان، نماد گذر از تاریکی به روشنایی و پیروزی خورشید بر شبهای بلند زمستانی است. پس از ورود اسلام، این آئین نه تنها از میان نرفت، بلکه با ارزشهای دینی و اجتماعی تلفیق شد و به شکلی تازه در زندگی مردم جای گرفت.
بر اساس سنتهای رایج از گذشته تاکنون در این شب، خانوادهها برای صله ارحام و دید و بازدید و جویا شدن از احوال یکدیگر گرد هم میآیند و با برگزاری مراسمی ساده اما پرمعنا، پیوندهای اجتماعی و خانوادگی خود را تقویت میکنند. نشستن پای صحبت بزرگان، مرور خاطرات تلخ و شیرین، خواندن اشعار حکمتآمیز و بیان داستانهای کهن بخش جداییناپذیر از این مراسم است. صله رحم و دیدار با بزرگترهای خانواده و اقوام از ارزشهای اصلی شب یلداست که همواره فرصتی برای تقویت همبستگی دینی، ملی و اجتماعی بوده است.
هنگامی که سفره یلدا چیده میشود، ترکیبی از رنگهای گرم و سرد، اشکال میوهها، دیوان حافظ، شمعها و ظروف سنتی و… فضایی را ایجاد میکند که هم زیباست و هم آئینی. بسیاری از خانوادهها در تزئین سفره سلیقه فراوانی به خرج میدهند. در سالهای اخیر فضای مجازی و شبکههای اجتماعی نیز موجب شده سفرههای یلدا شکل هنریتری به خود بگیرند. اما مهمتر از ظاهر سفره، مفاهیم پشت آن است. هر میوه، هر رنگ و هر آئین اشارهای نمادین به تاریخ، فرهنگ و هویت دارد. رنگ سرخ خورشید، برکت دانههای انار، گرمای خانواده و نور امید.
یکی از رسوم دیرینه شب یلدا خوردن میوه و خوراکیهای خاص است. در میان آنها هندوانه جایگاه ویژهای دارد. این میوه یادگار روزهای گرم تابستان است و حضورش در سرمای زمستان نوعی تعادل نمادین میان گرما و سرما ایجاد میکند. باور قدیمی ایرانیان بر این بود که خوردن هندوانه در شب یلدا بدن را در برابر سرمای زمستان مقاومتر میکند.
یادی از شب یلدا در میان اسناد آستان قدس رضوی
نکته قابل توجه آن است که این آئین تنها در خانهها برگزار نمیشده، بلکه در برخی از اماکن مذهبی نیز جلوهای از آن وجود داشته است. بررسی اسناد تاریخی نشان میدهد در حرم مطهر امام رضا (ع) نیز برخی آداب شب یلدا رعایت میشده است. ضمن اینکه در برخی از اسناد دوره قاجاریه مربوط به بارگاه منور رضوی، از سه واژه «شب یلدا، شب چله و شب جَدی» برای نخستین شب فصل زمستان نام برده شده است. در همین ارتباط، قدیمیترین خبر مربوط به «شب یلدا» مربوط به دوره قاجاریه و سال ۱۲۶۹ هجری قمری یعنی ۱۷۸ سال قبل است که بر اساس آن برای خدام حرم مطهر امام هشتم (ع) در شب یلدا، هندوانه تهیه میشده است.
در اسناد سالهای بعد نیز این رسم تکرار شده و حتی جزئیات خرید و توزیع هندوانه میان خدام بارگاه مطهر امام هشتم (ع) و منسوبین حرم مطهر ثبت شده است. به عنوان مثال در یکی از اسناد سال ۱۲۷۲ هجری قمری و دوره قاجار در مورد خرید هندوانه برای خدام حرم منور رضوی این گونه آمده است: «… مقدار چهل من هندوانه به جهت حضرات روانه نماید، قلمی محسوب است…».
همچنین در سند دیگری مربوط به سال ۱۲۷۰ هجری قمری و باز هم در دوره قاجار، خرید ۵۰ عدد هندوانه به مبلغ یک تومان و ۶ هزار و ۷۷۰ دینار برای سرکار فیض آثار ثبت شده است. در این سند چنین آمده است: «… قیمت هندوانه به جهت خدام والامقام و سایر منسوبین متبرکه سرکار فیض آثار در شب یلدا در کشیک ثالث، کربلایی علی دربانباشی و اطلاع عالیجناب توسط خیر الحاج حاجی میرزا تاجالدین علی، از قرار مشارالیه که نزد ضابط ضبط است ۵۰ دانه هندوانه به مبلغ یک تومان و ۶۷۷۰ دینار…».
لازم به ذکر است در دورههای گذشته به منظور ادب و احترام، از حرم مطهر امام رضا (ع) با عنوان سرکار فیض آثار یاد میشده است. این شواهد تاریخی، نمونهای از سازگاری سنتهای ایرانی و اسلامی بوده و یلدا امروز نه تنها یک جشن خانوادگی، بلکه فرصتی برای همبستگی ملی و تقویت پیوندهای اجتماعی و فرهنگی ایرانیان است. این آئین از گذشته تا امروز، روشنایی و امید را در دل تاریکترین شب سال زنده نگه داشته و به عنوان میراثی ارزشمند نسل به نسل منتقل شده است.
امروزه شب یلدا علاوه بر جنبههای سنتی، به عنوان یک رویداد فرهنگی و اجتماعی در سطح ملی شناخته میشود. رسانهها، نهادهای فرهنگی و حتی مراکز مذهبی با برگزاری برنامههای ویژه، این شب را گرامی میدارند. در بسیاری از شهرها جشنهای عمومی برگزار میشود و در فضای مجازی نیز یلدا بهانهای برای یادآوری ارزشهای دینی، فرهنگی و اجتماعی ایرانیان است.
نظر شما